Michalski Ireneusz Walerian (1908–1965), antropolog, profesor Uniw. Łódz., twórca kierunku morfologiczno-porównawczego w polskiej szkole antropologicznej. Ur. 9 I w Sosnowcu, był synem Jana, maszynisty kolejowego, i Ewy z Matysiaków. Maturę uzyskał w gimnazjum humanistycznym S. Niemca w Radomsku w r. 1926. Od r. 1927 studiował antropologię na Wydziale Matematyczno-Przyrodniczym Uniw. Warsz. pod kierunkiem J. Mydlarskiego i w r. 1933 uzyskał magisterium filozofii w zakresie antropologii na podstawie pracy Analiza antropologiczna poborowych powiatu koneckiego („Spraw. Tow. Nauk. Warsz.” 1934). W l. 1928–39 uczestniczył w badaniach terenowych wojskowego zdjęcia antropologicznego kierowanego przez J. Mydlarskiego i utrzymywał się z uzyskanych honorariów. W r. akad. 1933/4 jako wolontariusz prowadził ćwiczenia antropologiczne w Zakładzie Antropologii Centralnego Instytutu Wychowania Fizycznego, gdzie zajmował się badaniami z zakresu antropologii funkcjonalnej. W tym czasie ogłosił Przyczynek do antropologii południowo-wschodniej Małopolski („Spraw. Tow. Nauk. Warsz.” 1935). W l. 1935–9 był asystentem w Zakładzie Antropologii Tow. Naukowego Warszawskiego, prowadził antropogenetyczne badania terenowe w kilku rejonach Polski (nie ukończone) i nad problemami z zakresu antropologii etnicznej (głównie azjanistyki). Doktoryzował się z zakresu antropologii i zoologii w Uniw. Warsz. w r. 1938 na podstawie pracy Składniki rasowe Chińczyków (druk. W. 1938). Promotorem przewodu doktorskiego był J. Czekanowski. Opracował też M. antropologiczną część studium antropopsychologicznego, wspólnie z S. Baleyem (zniszczone podczas powstania 1944), a z J. Mydlarskim i S. Żejmo-Żejmisem – tabele ujmujące stan taksonomii antropologicznej z r. 1937 (praca zbiorowa: „Człowiek, jego rasy i życie”, W. 1939). Ponadto w okresie międzywojennym opublikował m. in. Die Jugoslaven der dalmatischen Küste (W. 1936) oraz Charakterystyka antropologiczna Sikhów („Przegl. Antropolog.” 1939). Pracami tymi zademonstrował użyteczność stosowanej przez siebie metody na materiałach kraniologicznych oraz dotyczących ludności egzotycznej. Podczas okupacji w l. 1941–4 był konserwatorem, a nieoficjalnie kierownikiem Działu Antropologii Państwowego Muzeum Archeologicznego prowadzonego przez K. Jażdżewskiego. W tym czasie zabezpieczył przez zbadanie wiele cennych serii kraniologicznych (od neolitu po wczesne średniowiecze), przygotował do analizy dostępne w owym czasie materiały antropologiczne, głównie azjanistyczne, oraz materiał do pracy o strukturze antropologicznej Polski i opracował mapę antropologiczną Śląska Górnego (zniszczoną w r. 1944). Głównie zaś pracował nad zabezpieczeniem materiałów wojskowego zdjęcia antropologicznego. W l. 1943/4 wykładał antropologię na Wydziale Lekarskim tajnego Uniwersytetu Ziem Zachodnich w Warszawie.
W r. 1945 powierzono M-emu organizację i kierownictwo katedry i Zakładu Antropologii jako zastępcy profesora na Uniwersytecie w Łodzi, t. r. rozpoczął także wykłady antropologii w Wyższej Szkole Higieny Psychicznej (1945–51). W l. 1946–8 był kierownikiem Oddziału Łódzkiego Państwowego Instytutu Higieny Psychicznej. W r. 1947 został współpracownikiem Komisji Antropologicznej PAU, członkiem korespondentem Tow. Naukowego Łódzkiego (w n.r. członkiem czynnym), uczestnikiem prac Komisji Atlasu Obszaru Łódzkiego i t. r. uzyskał habilitację z antropologii na Uniwersytecie Łódzkim na podstawie pracy Struktura antropologiczna Polski w świetle materiałów wojskowego zdjęcia antropologicznego (Ł. 1949 I–II). Publikacja ta oparta jest na indywidualnej diagnostyce taksonomicznej 36 532 osobników z 103 jednostek terytorialnych. W l. 1949–51 prowadził badania terenowe nad jeńcami niemieckimi. W r. 1949 miał wykłady z antropologii na Akademii Medycznej w Łodzi i badania z antropologii lekarskiej, został też członkiem zamiejscowym Poznańskiego Tow. Przyjaciół Nauk. W r. 1948 został profesorem nadzwycz. antropologii, a profesorem zwycz. w r. 1958. W l. 1955–8 prowadził badania antropologiczne w Płocku i na Radziwiu, przeprowadzał badania nad studentami obcokrajowcami reprezentującymi szereg populacji. W r. 1957 odbył podróż naukową do Chin i Korei, w r. 1958/9 brał udział w wyprawie polskich antropologów do Egiptu, zaś w r. 1959 był organizatorem i kierownikiem ekspedycji łódzkich antropologów do Mongolii. Pracował w różnych komitetach naukowych, m. in. antropologicznym oraz Komisji Antropometrycznej PAN.
M. był twórcą łódzkiej szkoły morfologiczno-porównawczej, która – w odróżnieniu od dość powszechnie panującego kierunku populacjonistycznego – ujmuje strukturę populacji jako wewnętrznie zróżnicowanej rasowo, podając udziały procentowe wyróżnionych indywidualnie, różnorodnych składników rasowych – typów i ras elementarnych. Dążył do standaryzacji instrumentariów, schematów i terminologii antropologicznej. Zmodyfikował martinowską skalę barw oczu, rozszerzając ją do 20°. Skonstruował 80-stopniową skalę barw oczu do badań identyfikacyjno-genetycznych. Ponadto opracował szereg schematów do badań na człowieku żywym oraz na materiałach kraniologicznych. Skonstruował unikalne tablice kranioskopijne dla 48 cech opisowych. Dążył do biologizacji i empiryzacji antropologii, swoje poglądy przedstawił szeroko na trzech ogólnopolskich konferencjach antropologicznych („Przegl. Antropol.” 1953, 1955 z. 1 i 2). Postępował w swojej działalności naukowej konsekwentnie w stosunku do sprecyzowanych przez siebie postulatów w pracy Zakres i system antropologii („Życie Nauki” 1946). Realizował swoją oryginalną koncepcję antropologii jako szeroko pojętej systematyki człowieka. W swych badaniach zajmował się antropogenetyką, teorią i metodyką antropologii, taksonomią dynamiczną, antropologią Polski, Śródziemnomorza, Azji południowej, Afryki, problemem kromaniońskim, związkiem między typem somatycznym i kraniologicznym, strukturą wewnętrzną typów, problemem facji, problemem rasy ainuidalnej, strukturą antropologiczną narodu niemieckiego – pod kątem krytyki teorii rasistowskich itp.
M. był autorem 38 prac opublikowanych (ponadto: 4 zaginęły w czasie działań wojennych, 13 pozostawił w rękopisach lub maszynopisach, część z nich nie jest ukończona). Z cenniejszych publikacji dotąd nie cytowanych należy wymienić: Metoda morfologiczna w zastosowaniu do określania taksonomicznego materiału ludzkiego („Przegl. Antropol.” 1953), Podstawy klasyfikacji człowieka w ujęciu Tadeusza Henzla i Ireneusza Michalskiego (tamże 1955), Charakterystyka antropologiczna ludności dorzecza Kwilu (Ł. 1957), Składniki antropologiczne ludności Śródziemnomorza, Cz. I. Rasy („Człowiek w czasie i przestrzeni” 1963), Remarks about the Antropological Structure of Egypt (1964). W r. 1962 brał udział w międzynarodowej dyskusji publikowanej w „Current Anthropology”, zwalczając pseudonaukowy i nienaukowy rasizm. Był członkiem wielu towarzystw naukowych, krajowych i zagranicznych. Zmarł nagle 14 I 1965 podczas pracy naukowej w Zakładzie. Pochowany został 18 I na Starym Cmentarzu przy ul. Ogrodowej w Łodzi.
W obrębie polskiej szkoły antropologicznej utworzył M. kierunek morfologiczno-porównawczy, oparty na przesłankach biologicznych. Główną jego zasługą jest sprecyzowanie definicji wielu nowych jednostek taksonomicznych oraz uściślenie dawnych (ras podstawowych i typów mieszanych), otworzył tym samym drogę do pozastatystycznych ujęć taksonomii człowieka. Oryginalne podstawy systematyki dopomogły w konsekwencji do wyjaśnienia przemian struktur antropologicznych populacji środkowoeuropejskich na przestrzeni ostatnich 6 000 lat. Ponadto M. przyczynił się wybitnie do ostatecznego sprecyzowania podstaw indywidualnej analizy typologicznej oraz do wewnętrznego zróżnicowania taksonomicznego współczesnego człowieka. Pracami swoimi ugruntował pozycję polskiej szkoły antropologicznej w skali światowej.
M. pozostawił żonę Zofię z Zajderów i 4 dzieci: Joannę Wichan (ur. 1941), antropologa, Jana (ur. 1943), oficera rybołówstwa dalekomorskiego, Lucjusza (ur. 1946) i Assuntę (ur. 1955).
Czekanowski J., Zarys historii antropologii polskiej, Kr. 1948 s. 35; Informator Zoologiczny, W. 1962; Sto lat antropologii polskiej. Ośrodki powstałe po drugiej wojnie światowej, Wr. 1959 s. 64–6 (portret); Uniwersytet Łódzki 1945–1970, Ł. 1970, Wierciński A., Zmarł wybitny polski antropolog prof. dr I. Michalski, „Trybuna Ludu” 1965 nr 27; – „Spraw… Łódz. Tow. Nauk.” 1947 [druk.] Ł. 1947 nr 1 (3) s. 18–19, 1962–70 [druk.] 1972 s. 279–82 (Z. Kapica); – Nekrologi: „Dzien. Łódz.” 1965 nr 14, 15, „Trybuna Ludu” 1965 nr 17, 18; – Materiały biograficzne (życiorys, spis prac, ankiety personalne, wycinki z gazet) w posiadaniu córki Joanny Michalskiej-Wichan; Informacje córki Joanny i Andrzeja Wiercińskiego.
Teresa Ostrowska